“Goeiemorgen”! Na een kwartiertje begint het op te vallen: vrijwel alle voorbijgangers kijken ons aan en groeten vriendelijk. Het verbaast Stefan Metaal niet. “Dat is de dorpse kant van Nieuwegein. Het leven speelt zich vooral af in de wijken en de buurtjes. Je ziet dat ook wel in andere nieuwe steden, maar dat dorpse is specifiek voor Nieuwegein.”
Nieuwegein is volgens Metaal een stad van wijken en buurtjes. Dat heeft te maken met de opzet van de stad. “Stedenbouwkundigen hebben destijds de witte vlakken op de kaart ingevuld, zonder dat goed naar de samenhang tussen die vlakken is gekeken. Op de kaart werden invalswegen getekend en daartussen kwamen woonwijken. Er is daardoor weinig verbinding tussen de woonwijken onderling en de stad als geheel. Het leven van de meeste Nieuwegeiners speelt zich af in hun eigen wijk, hun eigen buurtje. Met vaak als centraal ontmoetingspunt het winkelcentrum.”
Groeikernen
Nieuwe steden, ook wel new towns, behoren tot de expertise van Metaal. Zijn aandacht gaat in het bijzonder uit naar groeikernen, de vanaf de jaren zeventig in ijltempo opgetrokken stedelijke gebieden op enige afstand van bestaande grote steden (zie kader). Hij deed er veel onderzoek. “Nieuwe steden zijn interessante gebieden omdat ze, zowel stedenbouwkundig als sociologisch, eigenlijk één groot experiment zijn”, verklaart hij zijn interesse. “Nieuwe steden zijn stad noch dorp, ze zijn wat ze zijn: nieuwe steden.”
Metaal liet ook zijn oog vallen op Nieuwegein. Dik tien jaar geleden alweer, in opdracht van woningcorporatie Mitros. “Dat was in de tijd dat woningcorporaties daarvoor nog de middelen hadden, omdat ze door het rijk niet waren veroordeeld tot hun kerntaak: huur innen”, zegt hij.
Hij is jaren niet meer in Nieuwegein geweest, behalve nadat in 2011 het nieuwe stadscentrum werd opgeleverd. “Bewoners verwachtten er destijds weinig van en ik was ook sceptisch. Maar het is mooier en beter geworden dan ik had gedacht. Het past qua opzet en omvang goed bij een stad met 64.000 inwoners. En het functioneert.”
Nieuwegein is een van de twintig ‘groeikernen’ die vanaf eind jaren zestig de groeiende bevolking in met name de Randstad moesten huisvesten. Het groeikernbeleid was vastgelegd in de Tweede Nota Ruimtelijke Ordening uit 1966. Het uitgangspunt daarvan was ‘gebundelde deconcentratie’: mensen huisvesten op enige afstand van de overlopende grote steden in nieuw te ontwikkelen woongebieden in de groene ruimte. De ontwikkeling van de groeikernen stond onder strakke regie van de rijksoverheid. In totaal werden in groeikernen circa 230.000 woningen gebouwd.
Onderhoud
Nu hij voor het eerst weer door een aantal wijken rondwandelt, valt de aanblik daarvan hem niet tegen. “Het is zeker niet achteruit gegaan en ziet er over het algemeen goed en goed onderhouden uit. Helemaal geen onprettige plek om te wonen, lijkt me.”
We staan stil bij een klein plantsoen in Batau-Zuid. Een grasveldje, bomen en bosjes, een speelplaatsje en een watertje, omzoomd door ruime eengezinswoningen met eigen oprit. Er moeten honderden van dit soort vrijwel identieke gebiedjes zijn, in Nieuwegein en andere nieuwe steden.
Dit is het domein van voetgangers en fietsers
Metaal: “Mooie huizen, veel groen en volop ruimte. Niets op aan te merken. De auto is belangrijk voor de mensen hier, dus je kunt er komen met de auto, maar wel meanderend door de straten. Want dit is het domein van voetgangers en fietsers. Dat dit voetpad over het gras de hoofdverbinding vormt met het volgende buurtje is veelzeggend.”
Droom
Kom bij Metaal niet aan met verhalen over doodse slaapsteden waar het leven zich als in een trage droom voltrekt. “Dat is vaak het beeld van nieuwe steden, maar niet zoals ik het heb ervaren. Natuurlijk vind je hier niet de levendigheid van de stad. Maar daar hebben de meeste bewoners ook helemaal geen behoefte aan. Zij willen rust, groen, ruimte een mooi huis en een uitstekende bereikbaarheid. Dat vind je allemaal in Nieuwegein.”
De manier waarop de groeikernen zijn gebouwd, is een reactie op de grootschalige flatwijken zoals die na de Tweede Wereldoorlog aan de randen van de steden verrezen, vertelt Metaal. “Die grote woonblokken met hun ellenlange galerijen leidden tot vervreemding en anonimiteit. De menselijke maat was verdwenen. Architecten en stedenbouwkundigen wilden die in de nieuwe steden terugbrengen. Door slim te bouwen en de ruimte optimaal te benutten kon, bovendien in net zulke grote dichtheden worden gebouwd als in die naoorlogse wijken maar met een heel andere uitstraling.”
Truttigheid
De ultieme resultante van die denkwijze: het woonerf, zoals je dat overal in de nieuwe steden aantreft. Hoewel later vaak verguisd vanwege de vermeende truttigheid, functioneert het woonerf eigenlijk heel goed, vindt Metaal.
“Anders dan in de naoorlogse flatwijken grenzen de voordeuren er direct aan de straat. Dat vergroot het gevoel van betrokkenheid van de bewoners bij de buurt en de wijk. Daarom zie je in het algemeen ook weinig rommel op straat: mensen letten daarop. De meeste bewoners kennen elkaar ook wel. Mensen lopen, zoals ze me vaak hebben verteld, de deur niet bij elkaar plat, maar houden alles wel een beetje in de gaten.”
Kleinschaligheid van buurten en wijken roepen het dorpse gevoel op
De kleinschaligheid en fijnmazigheid van de buurten en wijken roepen het dorpse gevoel op dat veel bewoners van nieuwe steden in het algemeen en Nieuwegein in het bijzonder zo waarderen. “De nieuwe steden hebben voor een heel grote groep mensen mogelijk gemaakt wat eerder alleen voor een selecte groep bereikbaar was: een eigen huis met tuin in een rustige buurt en een groene omgeving.”
Jaloezie
Dat vaak geringschattend over nieuwe steden wordt gesproken, vooral door hogeropgeleide stedelingen, doet dan ook weinig recht aan de realiteit, meent Metaal. “De cultureel antropoloog Anton Blok heeft daar een term voor bedacht: de jaloezie van de kleine verschillen. Mensen met een lagere sociale status dan jij, ooit veroordeeld tot een flatwoning of een krap huurhuisje in een verpauperde volksbuurt, beschikken opeens ook over een groot huis in een mooie omgeving. Om je dan alsnog van hen te kunnen onderscheiden ga je kritiek leveren op de plaats waar ze wonen: ‘bah, een slaapstad. Ik zou daar nog niet dood gevonden willen worden!’
Nieuwegein is bestemd voor iedereen
Nieuwegein is, qua woningen en bevolking, een egalitaire gemeente, zegt Metaal. “De stad is bedacht en ontwikkeld onder strenge regie van het rijk. Dat wilde zoveel mogelijk mensen een betaalbare woning kunnen bieden, zowel koop als huur. Daardoor zijn de verschillen in prijs en karakter tussen koopwoningen en huurhuizen er veel minder groot dan bijvoorbeeld in de latere Vinexwijken, waar marktpartijen de vrije hand kregen. Die maakte het niet uit wie hun dure koopwoningen kon betalen. Maar een groeikern als Nieuwegein is echt bestemd voor iedereen.”
Arbeiders
De eerste Nieuwegeiners – vooral Utrechters – waren mensen met een vrijwel identieke sociaaleconomische achtergrond. Veelal afkomstig uit de arbeidersklasse, zoals die toen nog bestond. In hun nieuwe buurt vonden ze elkaar al snel, waardoor daar een saamhorigheidsgevoel ontstond en het sociale leven op gang kwam.
In de loop der jaren is de bevolking diverser geworden. Zo trok de stad wat Metaal ‘buitenwijkers’ noemt: mensen die wel een ruim huis in een groene, rustige omgeving wilden, maar het niet zo boeit waar dat is. Nieuwegein, vlak bij de snelwegen en met een uitstekende bereikbaarheid, was voor hen een goed alternatief. “Als ze van baan veranderden, konden ze er gewoon blijven wonen.”
Ook hogeropgeleiden verhuisden vanuit de stad naar Nieuwegein, zij het misschien met enige tegenzin, omdat ze daar wél de ruime, vrijstaande woning konden betrekken die elders voor hen financieel onbereikbaar was. Metaal: “Dat zijn mensen die, heb ik gemerkt, zich vaak een beetje verontschuldigen voor het feit dat ze in Nieuwegein wonen.”
Alleenstaanden
Onder invloed van demografische ontwikkelingen verandert de samenstelling van de Nieuwegeinse bevolking. Steeds vaker trekken alleenstaanden en mensen met een migratieachtergrond naar Nieuwegein. De oorspronkelijke bewoners zijn op leeftijd gekomen en zoeken naar een seniorenwoning. Veel jongeren die zijn geboren en getogen in Nieuwegein vinden in hun eigen stad geen geschikt onderkomen.
Bovendien worden huishoudens kleiner, waardoor er, om hetzelfde aantal mensen te kunnen huisvesten, meer woningen nodig. “Vroeger woonde een gezin met drie kinderen in een huis waar nu twee mensen wonen.”
Maar waar moeten de nieuwe woningen komen? Net als andere groeikernen heeft Nieuwegein geen ruimte voor grootschalige nieuwbouw. De stad is volgebouwd tot aan de gemeentegrenzen. Wel wordt nabij stadscentrum een wijk vol hoogbouw gebouwd die ‘de duurzaamste wijk’ van Nederland moet worden, maar dat zal de behoefte aan meer en meer gedifferentieerde woningen niet oplossen. Ook de woningbouw in Rhijnhuizen en het ombouwen van kantoren tot woningen biedt daarvoor onvoldoende soelaas.
Metaal: “Het is voor de gemeente verleidelijk om dan maar de groene ruimtes vol te bouwen, bijvoorbeeld met seniorenflats. Maar daarmee tast je nou net de kwaliteiten aan waarom mensen Nieuwegein zo waarderen.”
Gebrek aan flexibiliteit is niet zomaar opgelost
Niet flexibel
Bovendien bieden al die wijken vol eengezinshuizen weinig mogelijkheden om in te spelen op maatschappelijke trends. Zoals het feit dat steeds meer mensen eigen bedrijfjes beginnen. “Toen ik naar Nieuwegein reed, zag ik op Google Maps allemaal bedrijfjes in de wijken. Dat zijn mensen die op hun zolderkamertje zitten, omdat er tussen de eengezinswoningen geen ruimte is voor kantoren, winkels en bedrijfjes. Je kunt daar niet zomaar een pizzeriaatje beginnen. Ook de toegangswegen naar de wijken zijn daar niet geschikt voor. Dat gebrek aan flexibiliteit is niet zomaar opgelost en voor Nieuwegein en de andere groeikernen dé uitdaging voor de toekomst.”
